Witamina A jest najwcześniej odkrytą ze wszystkich witamin. Już starożytni Egipcjanie, Rzymianie i Grecy wiedzieli, że istnieje związek pomiędzy niedoborem witaminy A a kurzą ślepotą, dlatego, aby leczyć to schorzenie, podawali wątróbkę. Badania potwierdziły to dopiero na przełomie XIX i XX wieku. 

1. Witamina A, a prowitamina A? Czym się różnią?

Mianem witaminy A określa się retinol oraz jego pochodne: retinal, kwas retinolowy oraz estry retinylu (palmitynian, propionian, octan). Występują one jedynie w produktach pochodzenia zwierzęcego. Natomiast produktach roślinnych znajduje się prowitamina A, czyli karotenoidy: β-karoten, α-karoten i β-kryptoksantyna. Β-karoten jest najsilniejszym prekursorem witaminy A. 

Najbogatsze źródła witaminy A to produkty mleczarskie, jaja, wątroba, podroby, ryby (śledzie, sardynki, tuńczyk), a także olej rybny (tran). Beta-karoten natomiast znajdziemy w największych ilościach w żółtych, pomarańczowych i czerwonych warzywach i owocach oraz zielonych liściach warzyw.

2. Suplementacja  β-karotenem u palaczy zwiększa ryzyko nowotworu!

Badania wykazały, że suplementacja samym beta-karotenem lub w połączeniu z palmitynianem retinylu w dawce wynoszącej więcej niż 20 mg beta-karotenu/dobę może zwiększać ryzyko wystąpienia raka płuc i chorób układu sercowo-naczyniowego zarówno u osób palących papierosy jak i tych, które już przestały palić. 

3. Sucha skóra może świadczyć o niedoborze.

Pierwsze objawy niedoboru witaminy A to sucha skóra i wzmożone rogowacenie

mieszkowe, które polega na występowaniu grudek mieszkowych z rogowaceniem w części centralnej, zlokalizowanych w obrębie kończyn, szorstkich w dotyku. Dodatkowo może powodować wypadanie i łamliwość włosów. 

4. Zaburzenia widzenia – kurza ślepota.

Niedobór witaminy A powoduje problemy ze wzrokiem, do których zalicza się kurzą ślepotę polegającą na zaburzonym widzeniu po zmierzchu, plamki Bitota, czyli jasne zgrubienia pojawiające się na gałce ocznej, a także zmiany w błonach śluzowych oczu, upośledzone działanie gruczołów łzowych i zespół suchego oka (kseroftalmia). Długotrwała i ciężka hipowitaminoza może doprowadzić nawet do utraty wzroku. 

5. Żółtopomarańczowy odcień skóry

Nadmiar beta-karotenu wynikający z suplementacji (20-30 mg/dobę) lub częstego spożycia marchwi czy innych produktów z jego dużą zawartością nie wykazuje działania toksycznego. Jedynym nieszkodliwym objawem jest zażółcenie skóry, które ustępuje w momencie zaprzestania przyjmowania dużych dawek beta-karotenu. 

6. Biodostępność witaminy A jest zależna od ilości białka w diecie

Ilość wchłanianej w jelitach witaminy A i karotenoidów zależy od jakości i ilości białka w diecie. Sugeruje się optymalną zawartość wysokiej jakości białka w diecie wynoszącą min. 10% dziennego zapotrzebowania kalorycznego. Dodatkowo nadmiar niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) powoduje większe zapotrzebowanie na witaminę A. 

7. Czy nadmiar witaminy A jest szkodliwy?

Za dawkę powodującą nadmiar witaminy A uznaje się ponad 2000 µg/dobę. Hiperwitaminoza objawia się zmianami w strukturze kości (obniżenie gęstości mineralnej), zmianami skórnymi (złuszczanie się naskórka, owrzodzenia), powiększoną wątrobą, nadpobudliwością, bólem głowy, osłabieniem mięśni, wymiotami, łysieniem. Może prowadzić do samoistnych złamań kości.

Nadmiar witaminy A jest szczególnie niebezpieczny w czasie ciąży, ponieważ wykazuje działanie teratogenne. Może powodować schorzenia centralnego układu nerwowego (wodogłowie, małogłowie), wady rozwojowe ucha zewnętrznego, źle wykształcony układ sercowo-naczyniowy, małoocze, wady szkieletu, twarzoczaszki oraz grasicy. Wszystkie te wady mogą prowadzić do przedwczesnego porodu lub poronienia.

8. Niedobór cynku = niedobór witaminy A

Niedobór cynku zakłóca metabolizm witaminy A, ponieważ zmniejsza aktywność enzymu, który odpowiada za uwolnienie retinolu z wątroby, gdzie jest magazynowany. Pierwiastek ten jest także niezbędny dla enzymu przekształcającego retinol w retinal.  Dodatkowo zbyt mała ilość cynku zmniejsza syntezę białka wiążącego retinol, którego rolą jest transport retinolu do tkanek obwodowych i ochrona organizmu przed możliwym działaniem toksycznym retinolu.

Badanie przeprowadzone wśród kobiet, którym podawano cynk i witaminę A w celu przywrócenia widzenia nocnego (wynikającego z kurzej ślepoty), wykazało, iż suplementacja cynkiem potęguje działanie witaminy A. 

Dlatego przy podejrzeniu niedoboru witaminy A należy rozważyć suplementację cynku.

9. Witamina A wpływa na płodność.

Witamina A odgrywa rolę w tworzeniu męskich oraz żeńskich komórek rozrodczych, a także w embriogenezie, czyli rozwoju zarodka, a także łożyska i później płodu. 

BIBLIOGRAFIA:

Gronowska-Senger A., Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, [w:] Żywienie człowieka. Podstawy nauki o żywieniu, Gawęcki, L. Hryniewiecki (red.), Warszawa 2007, s. 280-306.

Normy żywienia dla populacji Polski, M. Jarosz (red.), Warszawa 2020

Pawlaczyk M., Korzeniowska K.: Witamina A w kosmetologii i lecznictwie dermatologicznym, FARMACJA WSPÓŁCZESNA 2013; 6: 57-61

Schoendorfer N., Davies P., Micronutrient interrelationships: synergism and antagonism; Micronutritients, 2012 

Christian P, Khatry SK, Yamini S, Stallings R, LeClerq SC, Shrestha SR, Pradhan EK, West KP, Jr. Zinc supplementation might potentiate the effect of vitamin A in restoring night vision in pregnant Nepalese women. Am J Clin Nutr 2001;73:1045–1051